Τὸ διθεΐτας ἡμᾶς τὸν κακόφρονα Βαρλαὰμ³ λέγειν σύντομός ἐστιν ἀπόδειξις τῆς ἡμῶν εὐσεβείας καὶ τῆς ἐκείνου κακοδοξίας, ἐπεὶ καὶ ὁ μέγας Βασίλειος τριθεΐτης ἤκουσε παρὰ τῶν βλασφημούντων εἰς τὸν υἱὸν καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. ἆρ’ οὖν οὐ μέγα τοῦτο δεῖγμα τῆς ἀσφαλοῦς τοῦ μεγάλου θεολογίας, ὅτι τρία ταῖς ὑποστάσεσιν ἔλεγε τὸν ἕνα θεόν; τί δ’ ἂν εἴη μεῖζον τῆς κακοδοξίας τεκμήριον τῶν διὰ τοῦτο ἐκεῖνον τριθεΐτην λεγόντων; Ἐπὶ δὲ τὸν τῆς θεολογίας ἐπώνυμον Γρηγόριον οἱ τῆς Ἀπολιναρίου συμμορίας καὶ λίθους ἔβαλον καὶ πρὸς τὸ δικαστήριον εἷλκον διθεΐτην ἀποκαλοῦντες αὐτόν, ὡς τέλειον κατ’ ἄμφω φρονοῦντα τὸν θεάνθρωπον λόγον.⁴ Μαξίμου δὲ τοῦ τὰ θεῖα σοφοῦ καὶ τὴν χεῖρα καὶ τὴν γλῶτταν οἱ κατὰ Σέργιον καὶ Πύρρον ἀφειδῶς ἀπέτεμον διθεΐας ἔγκλημα τούτῳ καὶ πολυθεΐας προσάπτοντες ὡς διττὰς ἐπὶ Χριστοῦ κηρύττοντι θελήσεις καὶ ἐνεργείας, κτιστὰς δηλαδὴ καὶ ἀκτίστους, καταλλήλως ταῖς φύσεσιν,⁵ ἀκτίστου κατ’ αὐτὸν οὔσης οὐ τῆς θείας φύσεως μόνης, ἀλλὰ καὶ τῆς θείας θελήσεως καὶ πασῶν τῶν τῆς θείας φύσεως φυσικῶν ἐνεργειῶν, αἳ φύσεις οὐκ εἰσίν, ἀλλὰ κινήσεις θεοπρεπεῖς, ὡς πολλαχοῦ τῶν λόγων αὐτὸς παρίστησι. τοῦτό ἐστι καθ’ ὃ καὶ ἡμεῖς διαβαλλόμεθα νῦν.⁶ Ἀλλ’ ὅπερ ἔφην, μέγα μὲν τὸ κατηγόρημα τοῦτο γνώρισμα τῆς ἀσφαλοῦς τῶν ἁγίων θεολογίας, οὐδὲν δ’ ἧττον τῆς κακοδοξίας ἐναργὴς παράστασις τῶν διὰ ταῦτα ἐκείνους πολυθέους λεγόντων. οὕτω τοίνυν καὶ πρὸς τοὺς ἀρτίως κατατεμόντας ἀθέσμως εἰς κτιστὰ καὶ ἄκτιστα τὴν μίαν θεότητα καὶ τὴν μὲν θείαν μόνην οὐσίαν ἄκτιστον εἶναι λέγοντας θεότητα καὶ πᾶν ἄκτιστον τῆς θείας οὐσίας παντάπασιν ἀδιάφορον, κτιστὴν δὲ πᾶσαν δύναμιν καὶ ἐνέργειαν, ἣ ταύτης ὁπωσδήποτε διενήνοχεν, ἄκτιστον ἡμῶν καὶ κατ’ αὐτὰς εἰρηκότων καὶ πολλὰ ταῖς ἐνεργείαις ὡς παντοδύναμον τὸν ἕνα κατ’ οὐσίαν θεόν.⁷ πληθύνεσθαι γὰρ ὁ θεὸς λέγεται κατὰ τὸν θεῖον Μάξιμον, τῷ καθ’ ἕκαστον εἰς παραγωγὴν τῶν ὄντων βουλήματι προνοητικαῖς προόδοις πολλαπλασιαζόμενος καὶ κατ’ οὐσίαν μὲν ἄγνωστον παντάπασι, κατ’ ἐκείνας δὲ γνωστόν, αἵ εἰσιν ἡ ἀγαθότης, ἡ σοφία, ἡ δύναμις, ἡ θειότης ἤτοι μεγαλειότης καὶ ἁπλῶς πάντα τὰ περὶ τὴν οὐσίαν, ὡς καὶ ὁ Χρυσόστομος ἐπὶ λέξεώς φησι πατήρ.⁸ Οὕτω τοίνυν ταῦτα πρὸς τοὺς τοιούτους⁹ ἡμῶν λεγόντων ὁ διθεΐαν κατηγορῶν δῆλός ἐστιν αὐτὸς¹⁰ οὐ τὸν πάντων ποιητὴν προσκυνῶν , ἀλλὰ θεόν τινα ἀνενέργητον· οὐ γὰρ ἔτι δύναιτ’ ἂν αὐτὸν εἰπεῖν δημιουργὸν ἢ θεουργὸν ἢ ὅλως ἐνεργὸν σαφῶς ἀποφηναμένου τοῦ σεπτοῦ Μαξίμου, ὡς οὐκ ἔστιν ἐνεργεῖν χωρὶς ἐνεργείας καταλλήλου δήπουθεν, ὥσπερ οὐδὲ ὑπάρχειν χωρὶς ὑπάρξεως. ἀλλ’ οὐδὲ ἄκτιστον ἐρεῖ τοῦτον, ὅν φησιν ὁ Βαρλαὰμ θεόν· ἐκ γὰρ τῆς ἀκτίστου ἐνεργείας κατὰ τὸν αὐτὸν πάλιν θεολόγον ἡ ἄκτιστος φύσις χαρακτηρίζεται. τὸ δὲ χαρακτηρίζον τοῦ χαρακτηριζομένου διενήνοχεν. Εἰ τοίνυν μὴ ἔχει διαφέρουσαν ἑαυτῆς ἡ θεία φύσις ἐνέργειαν ἄκτιστον καὶ ταύτην οὖσαν καὶ γνωστὴν ἡμῖν ἐκ τῶν ἐνεργημάτων ἐκείνη πάσης καταλήψεως ὑπερανιδρυμένη, πῶς εἴσεταί τις τῶν ἁπάντων, ὡς ἔστι τις φύσις ἄκτιστος ἀπερινόητος οὖσα καθ’ ἑαυτὴν ἐκ δὲ τῶν περὶ αὐτὴν γινωσκομένη, ὧν ἐστι κατὰ τὸν μέγαν Ἀθανάσιον καὶ ἡ ταύτης δύναμις καὶ ἡ ἐνέργεια; τί δ’ ὅμως ταῦτα μηκύνω λέγων καὶ ταῦτα τῶν ἁγίων διδασκόντων ἐπὶ λέξεως, ὅτι φύσις θεοῦ καὶ ἐνέργεια οὐ ταὐτόν; τῆς μὲν γὰρ φύσεώς ἐστι τὸ γεννᾶν, τῆς δὲ ἐνεργείας τὸ ποιεῖν· καὶ ἄλλο ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ καὶ ἕτερον ἡ οὐσιώδης τοῦ θεοῦ ἐνέργεια· καὶ ἄλλο μὲν ἡ οὐσία τοῦ θεοῦ, ἑτέρα δὲ τῶν περὶ αὐτὴν ὀνομάτων ἡ σημασία. τί τοίνυν ταῦτα μηκύνω λέγων; ὁ γὰρ Βαρλαάμ, δι’ ὧν φησιν, ἀνύπαρκτον ἡμῖν εἰσάγει θεόν. τὸ γὰρ μηδεμίαν ἔχον δύναμιν ἢ ἐνέργειαν φυσικὴν οὔτε ἔστιν, οὔτε τί ἐστιν, οὔτε ἔστι παντελῶς αὐτοῦ θέσις οὐδὲ ἀφαίρεσις κατὰ τοὺς θεολόγους. Εἶπεν οὖν ὁ ἄφρων οὗτος τῆς ἡμῶν εὐσεβείας κατήγορος, ὅτι οὐκ ἔστι θεὸς ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ , εἰ καὶ τοῖς χείλεσιν εἶναι δῆθεν θεὸν ἰσχυρίζεται. ἀλλ’ ἔχει, φησίν, ἐνεργείας ὁ θεός, κτιστὰς δέ· πᾶσα γὰρ ἐνέργεια θεοῦ χωρὶς τῆς τὰ πάντα ἐνεργούσης οὐσίας κτιστή, καὶ ἓν ἄναρχον καὶ ἀτελεύτητον ἡ θεία φύσις, καὶ αὕτη ἐστὶ τὸ μόνον ἄκτιστον φῶς καὶ ἡ ἄκτιστος δόξα τοῦ θεοῦ.¹¹ τῆς δυσσεβείας, οἰκειότερον δ’ εἰπεῖν τῆς ἀθεΐας καὶ τελεωτάτης ἀσεβείας. ἢ γὰρ οὐκ ἔχει φυσικὰς καὶ οὐσιώδεις ἐνεργείας ὁ θεός, καὶ ἄθεός ἐστιν ὁ τοῦτο λέγων· τοῦτο γὰρ πάλιν ἄντικρύς φησιν, ὅτι οὐκ ἔστι θεός· οἱ γὰρ ἅγιοι φανερῶς λέγουσιν, ὅτι φυσικῆς καὶ οὐσιώδους ἐνεργείας μὴ οὔσης οὔτε θεὸς ἔσται οὔτε ἄνθρωπος ὁ ἐν δυσὶ ταῖς τοιαύταις ἐνεργείαις καὶ δυσὶ ταῖς φύσεσι προσκυνούμενος Χριστός, ἤ εἴπερ εἰσὶν ἐνέργειαι θεοῦ φυσικαὶ καὶ οὐσιώδεις, κτισταὶ δέ εἰσιν αὗται, κτιστὴ ἔσται καὶ ἡ ταύτας ἔχουσα οὐσία τοῦ θεοῦ· ἧς γὰρ οὐσίας τε καὶ φύσεως αἱ φυσικαὶ καὶ οὐσιώδεις ἐνέργειαι κτισταί, ἄκτιστος αὐτὴ οὐκ ἔστιν. ¹² ἀλλὰ καὶ ἡ θεία πρόνοια καὶ ἡ θεατικὴ δύναμις καὶ ἡ τοῦ θεοῦ λαμπρότης ἡ καὶ κατὰ τὸ Θαβώριον ἐπιφανεῖσα Μωσεῖ καὶ Ἠλιοὺ καὶ τοῖς συναναβᾶσιν ἐπὶ τὸ ὄρος τῷ Χριστῷ τὴν οἰκείαν ἐκφαίνοντι θεότητα καὶ βασιλείαν, καὶ αὗται τοίνυν κτίσματά εἰσιν εἴπερ ἡ φύσις μόνη ἄναρχός ἐστι καὶ ἀτελεύτητος καὶ αὕτη μόνη ἐστὶ τὸ ἄκτιστον φῶς καὶ ἡ ἄκτιστος δόξα τοῦ θεοῦ, καὶ οὕτω μία ἄκτιστος θεότης ὡς μόνης ἀκτίστου τῆς θείας οὐσίας ὑπαρχούσης. Ἥ τε γὰρ πρόνοια σχέσις ἐστὶ τοῦ θεοῦ πρὸς τὰ τῆς παρ’ αὐτοῦ προμηθείας ἀπολαύοντα καὶ ἡ θεατικὴ δύναμις πρὸς τὰ ὁρώμενα καὶ ἡ λαμπρότης πρὸς τὰ θείως λαμπρυνόμενα· ἡ δὲ θεία φύσις σχέσις οὐκ ἔστι πάντῃ πάντων ἀπολελυμένη τε καὶ ὑπερανιδρυμένη. καὶ τῆς μὲν θεατικῆς ἐνεργείας τὸ δημιουργεῖν οὐκ ἔστιν· ἐθεᾶτο γὰρ τὰ πάντα ὁ θεὸς καὶ πρὸ γενέσεως, οὐκ ἐδημιούργει δὲ αὐτὰ καὶ πρὸ γενέσεως. μὴ οὖσα τοιγαροῦν ἡ πάντα ἐνεργοῦσα φύσις αὕτη κτιστὴ ἔσται κἀντεῦθεν κατὰ τὸν Βαρλαὰμ ἡ θεατικὴ ἐνέργεια τοῦ πνεύματος. ἡ δὲ θεία πρόνοια μετέχεται παρὰ τῶν ἐπιτυγχανόντων ταύτης· πάντα γάρ, φησί, τὰ ὄντα μετέχει προνοίας παρὰ τῆς παναιτίου θεότητος ἐκβλυζομένης·¹³ κατ’ οὐσίαν δὲ ὁ θεὸς ἀμέθεκτός ἐστι κατὰ τὸν θεῖον Μάξιμον, καθ’ ἣν μόνην ἄκτιστός ἐστι κατὰ τὸν Βαρλαάμ. οὐκοῦν κατ’ αὐτὸν κἀντεῦθεν καὶ ἡ θεία πρόνοια κτιστή. ἡ δὲ τοῦ θεοῦ λαμπρότης καὶ μετέχεται καὶ μερίζεται· «ἀμυδρὰν γάρ», φησίν, «αὐγὴν παρεγύμνωσεν ὁ κύριος ἐπ’ ὄρους» οἵ τε μύσται ταύτην εἶδον οὐχ ὁλόκληρον, «ἵνα μὴ σὺν τῇ ὁράσει καὶ τὸ ζῆν ἀπολέσωσι». τὸ δὲ μερίζεσθαι τῆς ἐνεργείας ἀλλ’ οὐ τῆς οὐσίας ὁ Χρυσόστομος ἀποφαίνεται πατήρ· ἀλλὰ καὶ «ἡ λαμπρότης τοῦ θεοῦ ἡμῶν ἔστω ἐφ’ ἡμᾶς», φησὶν ὁ ψαλμῳδὸς προφήτης·¹⁴ καὶ «εἰς τοῦτό με φέρει τὸ μέτριον ἐνταῦθα φέγγος λαμπρότητα θεοῦ ἰδεῖν καὶ παθεῖν», φησὶν ὁ θεολόγος Γρηγόριος·¹⁵ καὶ ὁ ἀπαστράπτων τὸ ἀληθινὸν καὶ ἀδιάδοχον φῶς κατὰ τὸν μέγαν Βασίλειον τοὺς αὐτοῦ μετέχοντας ἄλλους ἡλίους ἀπεργάζεται θείους· «λάμψουσι γὰρ καὶ οἱ δίκαιοι ὡς ὁ ἥλιος». ἡ δὲ θεία φύσις ὑπὲρ πᾶσαν μέθεξίν ἐστιν, ἣν μόνην ἄκτιστον φῶς ὁ Βαρλαὰμ ἀπεφήνατο. κατ’ αὐτὸν οὖν κτιστόν ἐστι καὶ τὸ θειότατον φῶς, ἐπεὶ καὶ ὀνομάζεταί πως τοῦτο· ἡ δὲ θεία φύσις παντάπασιν ἀνώνυμός ἐστιν ὡς ὑπερώνυμος. Ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα λεγόντων ἡμῶν πρὸς τὰ τοῦ Βαρλαὰμ δυσσεβῆ συγγράμματά τε καὶ κηρύγματα δέον ἐντεῦθεν ἐκεῖνον τἀληθὲς καταμαθόντα τὴν δυσσεβῆ γνώμην ἀποθέσθαι. μεθ’ ἱλαρότητος γὰρ πόσης ἂν εἴπῃς; καὶ πρὸ τῶν ἐλέγχων πολὺν ὑπεμείναμεν εὖ ἴσθι χρόνον τοῦτον ἐνάγοντες πρὸς τὴν εὐσέβειαν. ὁ δὲ μηδὲ τοῖς ἐλέγχοις εἴξας, καθάπερ οὐδὲ πρότερον τοῖς προτρεπτικοῖς καὶ παρακλητικοῖς τῶν λόγων ἔτι μᾶλλον, ὡς ᾤετο, κτιστὸν ἀποφαίνων τὸ θειότατον φῶς καὶ πᾶσαν θείαν δύναμιν καὶ ἐνέργειαν ἐκ τῶν παρ’ ἡμῶν προτεινομένων ὑπὲρ τούτων πατερικῶν ῥημάτων συνήγαγε καὶ συνέθηκε καθ’ ἡμῶν, μᾶλλον δὲ κατ’ αὐτῶν τῶν ἱερῶν πατέρων τὴν ὑπερκειμένην καὶ ὑφειμένην θεότητα καὶ ταύτην περιαγγέλλων ἅμα τε τοὺς ἀνεξετάστως ἀκούοντας ἡμῶν ἐπεγείρει καὶ τὸ δῆθεν ἄτοπον φεύγοντας πείθει κτιστὸν λέγειν ἐκεῖνο τὸ φῶς καὶ πᾶσαν δύναμιν θεοῦ καὶ ἐνέργειαν τῆς θείας οὐσίας ὁπωσδήποτε διαφέρουσαν, ἵνα μὴ τῇ τοιαύτῃ διθεΐᾳ καὶ αὐτοὶ περιπέσωσιν. «εἰ γὰρ καὶ τὸ φῶς», φησίν, «ἄκτιστον, τὸ αἰτιατὸν καὶ μεθεκτὸν καὶ ὁρατὸν ἐπ’ ὄρους γεγονός, ὁπωσδήποτε θεότης προσαγορευόμενον, καὶ ἡ ὑπὲρ πᾶσαν αἰτίαν καὶ μέθεξιν, ὅρασίν τε καὶ κατάληψιν, ἐπωνυμίαν τε καὶ ἔκφανσιν φύσις τοῦ θεοῦ, πῶς μία ἔσται, ἀλλ’ οὐχὶ δύο ἄκτιστοι θεότητες, ὑπερκειμένη καὶ ὑφειμένη;»¹⁶ μὴ συνορῶν ὁ τάλας ὡς εἴπερ εἴη τὸ θεῖον φῶς κτίσμα καὶ πᾶσα θεία ἐνέργεια ἣ τῆς θείας διενήνοχεν οὐσίας, καθά φησιν αὐτός, οὕτω μᾶλλον ἀδύνατον μίαν εἶναι θεότητα. οὐδεμία γὰρ ἔσται ἄκτιστος θεότης· κτιστὴ γάρ ἐστι καὶ ἡ φύσις, ἧς ἡ ἐνέργεια κτιστή. Ἀλλ’ οὐδὲ δυνατὸν συνελθεῖν εἰς μίαν θεότητα τὸ ἄκτιστον καὶ τὰ κτιστά. ἐξ ὧν οὖν αὐτός φησι δύο τοῦ θεοῦ κυρίως γίνονται θεότητες, ἡ μὲν ὑπερκειμένη κατὰ πάντα τρόπον καὶ ἀεί, ὡς ἄκτιστος ὑπάρχουσα θεότης, ἡ δὲ ὑφειμένη καὶ διῃρημένη κατὰ πάντα τρόπον καὶ ἀεὶ ὡς κτιστὴ ὑπάρχουσα θεότης. ἐν ἀκτίστῳ δὲ οὐσίᾳ καὶ φυσικῇ δυνάμει καὶ θελήσει καὶ λαμπρότητι καὶ ἐνεργείᾳ μία ἐστὶ θεότης αὐτόθεν τῶν φυσικῶν πρὸς τὴν κατάλληλον φύσιν τὴν ἀδιάσπαστον ἕνωσιν ἐχόντων καὶ κατὰ τὸ ἄκτιστον ἓν ὄντων καὶ ἴσον καὶ ἁπλοῦν. τὸ γὰρ μὴ φυσικὴν ἔχον δύναμιν καὶ ἐνέργειαν οὐχ ἁπλοῦν ἐστιν, ἀλλὰ μὴ ὄν· καὶ τὸ κατὰ τὸ αἴτιον καὶ αἰτιατόν, μεθεκτόν τε καὶ ἀμέθεκτον, χαρακτηρίζον τε καὶ χαρακτηριζόμενον καὶ τὰ τοιαῦτα ὑπερκείμενον καὶ ὑποβεβηκός, οὐδὲν ἐμποδίζει πρὸς τὸ ἕνα εἶναι καὶ ἁπλοῦν τὸν θεὸν μίαν ἔχοντα καὶ ἴσην καὶ ἁπλῆν θεότητα. Καὶ ὁ πατὴρ γὰρ τοῦ υἱοῦ μείζων τῷ αἰτίῳ καὶ διὰ τὸ τοῦ υἱοῦ ἀνθρώπινον, καὶ κατὰ τὸν μέγαν Βασίλειον καὶ τὸν θεῖον Κύριλλον τὸ πνεῦμα τῇ τάξει καὶ τῷ κατ’ αὐτὴν ἀξιώματι τὸν υἱὸν ὑποβέβηκεν, ὡς δι’ αὐτοῦ χορηγούμενον, φύσει δὲ οὐ δεύτερόν ἐστιν, ὡς ὁ Εὐνόμιος πρῶτος ἐλήρησεν, ἀλλ’ ἴσον· ὥσπερ γὰρ ὁ υἱὸς κύριος, οὕτω καὶ τὸ πνεῦμα κύριον, ἀλλὰ ταῦτα εἷς θεὸς ἐν μιᾷ θεότητι ἁπλῇ καὶ ἴσῃ. Οὐδ’ ἐπὶ τῆς οὐσίας τοίνυν καὶ δυνάμεως καὶ ἐνεργείας καὶ θελήσεως καὶ τῶν τοιούτων ἀκτίστων ἁπασῶν οὐσῶν τὸ κατὰ τὴν τάξιν καὶ τὸ αἴτιον καὶ τὰ τοιαῦτα ὑπερέχον πρὸς τὸ μίαν εἶναι προσίσταται θεότητα. Ταῦτα γάρ ἐστιν ἡ μία θεότης τῶν τριῶν προσκυνητῶν προσώπων, ἡ οὐσία, ἡ θέλησις, ἡ δύναμις, ἡ ἐνέργεια καὶ τὰ τοιαῦτα, οὐχ ὡς ἓν ὄντα καὶ παντάπασιν ἀδιάφορα πρὸς ἄλληλα καὶ οὐσία μόνον πάντα, τοῦτο γὰρ τῆς τοῦ Βαρλαάμ ἐστι παραφροσύνης, ἀλλ’ ὡς ἑνιαίως καὶ ἀπαραλλάκτως ἐν πατρὶ καὶ υἱῷ καὶ ἁγίῳ πνεύματι θεωρούμενα. Διὸ καὶ ὁ μέγας Ἀθανάσιος τὰ περὶ τὴν οὐσίαν πάντα συλλαβὼν καὶ ἀπαριθμησάμενος «οὐχ ἕκαστον τούτων», φησίν, «οὐσία λέγεται, ἀλλὰ περὶ τὴν οὐσίαν, ἃ καὶ ἄθροισμα καὶ πλήρωμα λέγεται θεότητος κατὰ τὴν γραφήν, καθ’ ἑκάστην τῶν ἁγίων ὑποστάσεων ἐπίσης θεωρούμενα καὶ θεολογούμενα». ταῦτά ἐστιν ἡ παρὰ τῶν εὐσεβῶν πρεσβευομένη μία καὶ ἁπλῆ καὶ μόνη ἄκτιστος θεότης. ὁ δὲ λέγων μόνην ἄκτιστον θεότητα τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ ἀκρωτηριάζει τὴν θεότητα, μᾶλλον δ’ ὡς προαποδέδεικται καὶ ἀναιρεῖ τελέως. ὁ δὲ ἀδιάφορα παντάπασι διατελεῖν οὐσίαν καὶ δύναμιν καὶ θέλησιν καὶ ἐνέργειαν ἄκτιστον ἰσχυριζόμενος τοῦ ἀκρωτηριάζοντος καὶ ἀναιροῦντος διενήνοχεν οὐδέν διὰ τῆς ἀσεβοῦς συναλοιφῆς αὐτὸ τοῦτ’ ἀπεργαζόμενος· εἰς ἄλληλα γὰρ μεταχωροῦντα δι’ ἀλλήλων πάντα τὰ τοιαῦτα χωρεῖ πρὸς τὸ μὴ ὄν. ὁ δὲ τὴν οὐσίαν ἄκτιστον εἶναι μόνην διαβεβαιούμενος, τὴν δὲ ταύτης οὕτω διενηνοχυῖαν δύναμιν καὶ θέλησιν καὶ ἐνέργειαν κτιστήν, εἰς κτιστὰ καὶ ἄκτιστα διχοτομεῖ τὴν μίαν θεότητα διχοτομούμενος αὐτὸς καὶ ἀποτεμνόμενος τῆς θείας χάριτος καὶ τελέως ἀπορρηγνύμενος τῶν εὐσεβῶν Ἀρείου καὶ Εὐνομίου καὶ Μακεδονίου μηδὲν ἧττον,¹⁷ ὅτι μὴ καὶ μᾶλλον. δεῖ τοιγαροῦν τοῖς ὀρθοτομεῖν αἱρουμένοις τὸν λόγον τῆς ἀληθείας μετὰ συνέσεως καὶ τὴν ὑπεροχὴν στέργειν τῆς θείας οὐσίας πρὸς τὰς θείας ἐνεργείας, ὡς ἐντεῦθεν δεικνυμένης τῆς πρὸς ἄλληλα διαφορᾶς, καὶ τὸ ἄκτιστον τῶν θείων ἐνεργειῶν, εἰ καὶ τῆς οὐσίας διενηνόχασιν, ὡς ἐντεῦθεν δεικνυμένου τοῦ ἑνιαίου τῆς θεότητος· ἐκτὸς γὰρ τοῦ ἑνὸς θεοῦ ἄκτιστον οὐδέν. Δεῖ δὲ προθεῖναι νῦν ἐκ πολλῶν ὀλίγας τῶν ἁγίων φωνάς, παρ’ ὧν ἡ τῆς ἀκτίστου οὐσίας πρὸς τὴν ἄκτιστον ἐνέργειαν ὑπεροχὴ λίαν εὐσεβῶς διαδείκνυται, καὶ μάλιστα τῶν τοῦ μεγάλου Διονυσίου, παρ’ οὗ σχεδὸν πρώτου καὶ αὐτὰ τὰ στοιχεῖα τῆς θεολογίας ἡ ἐκκλησία μεμύηται.¹⁸ τὴν δὴ τοῦ ὄντως ὄντος ἐκφαντορικὴν οὐσιωνυμίαν ἐξυμνεῖν ὁ μέγας ἐπιβαλλόμενος, «τοσοῦτον», φησίν, «ὑπομνήσωμεν, ὅτι τῷ λόγῳ σκοπὸς οὐ τὴν ὑπερούσιον οὐσίαν, ᾖ ὑπερούσιος, ἐκφαίνειν, ἄρρητον γὰρ τοῦτο καὶ ἄγνωστόν ἐστι καὶ παντελῶς ἀνέκφαντον καὶ αὐτὴν ὑπεραῖρον τὴν ἕνωσιν, ἀλλὰ τὴν οὐσιοποιὸν εἰς τὰ ὄντα πάντα τῆς θεαρχικῆς οὐσιαρχίας πρόοδον ὑμνῆσαι». ἡ μὲν οὖν ἕνωσις, ἧς μετὰ θαύματος ἐμνήσθη νῦν ὁ θεοφάντωρ, ἡ θέωσίς ἐστι καθ’ ἥν, ὡς αὐτός φησιν ἀρχόμενος τῆς περὶ τῶν θείων ὀνομάτων πραγματείας, «τοῖς ἀφθέγκτοις καὶ ἀγνώστοις ἀφθέγκτως καὶ ἀγνώστως συναπτόμεθα κατὰ τὴν κρείττονα τῆς καθ’ ἡμᾶς οὐσίας τε καὶ ἐνεργείας ἕνωσιν». περὶ ταύτης τοίνυν δῆλον ἔσται προϊόντος τοῦ λόγου. ἐνταῦθα δὲ κατάδηλον ὡς οὐ μόνον ἡ μετὰ τῶν ἄλλων πάντων καὶ τῆς οὐσιοποιοῦ προόδου ὑπερέχουσα οὐσία τοῦ θεοῦ, ἀλλὰ καὶ ὑπερεχομένη πρόοδος αὕτη τοῦ θεοῦ οὐσιοποιὸς οὖσα ἄκτιστός ἐστι· τὸ γὰρ ποιητικόν τε καὶ δημιουργικὸν καὶ ταῦτα πάντων ἁπαξαπλῶς τῶν ὄντων, πῶς ἂν εἴη δεδημιουργημένον καὶ πεποιημένον καὶ τῶν οὕτως ὄντων ἕν; Μετ’ ὀλίγα δὲ πάλιν ὁ αὐτός φησιν, «οὐκ ἐκφράσαι τὴν αὐτοϋπερούσιον ἀγαθότητα καὶ οὐσίαν καὶ ζωὴν καὶ σοφίαν τῆς αὐτοϋπερουσίου θεότητος ὁ λόγος ἐπαγγέλλεται, τὴν ὑπὲρ πᾶσαν ἀγαθότητα καὶ θεότητα καὶ οὐσίαν καὶ σοφίαν καὶ ζωήν, ἐν ἀποκρύφοις ὡς τὰ λόγιά φησιν ὑπεριδρυμένην, ἀλλὰ τὴν ἐκπεφασμένην ἀγαθοποιὸν πρόνοιαν»· εἰς ταύτην δὲ τὴν πρόνοιαν κἀνταῦθα θεοπρεπεστάτους ὕμνους ἀνατίθησιν. ἐν δὲ τῷ ἑνδεκάτῳ κεφαλαίῳ καὶ θεότητα ταύτην ὀνομάζει γράφων· «θεότητά φαμεν ἀρχικῶς μὲν καὶ θεϊκῶς καὶ αἰτιατῶς τὴν μίαν πάντων ὑπεράρχιον καὶ ὑπερούσιον ἀρχὴν καὶ αἰτίαν· μεθεκτῶς δὲ τὴν ἐκδιδομένην ἐκ θεοῦ τοῦ ἀμεθέκτου προνοητικὴν δύναμιν, τὴν αὐτοθέωσιν, ἧς τὰ μετέχοντα ἔνθεά ἐστί τε καὶ λέγεται». ἆρ’οὖν ἡ ἀνέκφραστος καὶ ὑπεράρχιος οὐσία τοῦ θεοῦ, ἡ κατὰ τὸ ἄφραστον καὶ ἀμέθεκτον καὶ ἀνέκφαντον καὶ ἀναίτιον ὑπερέχουσα ταύτης τῆς προνοίας μόνη ἄκτιστός ἐστιν; ἢ καὶ ἡ ὑπερεχομένη παρὰ τῆς οὐσίας ἐκείνης ὡς αἰτίας πρόνοια θεότης καὶ αὕτη ὀνομαζομένη ὡς οὐκ ἐκτὸς οὖσα τοῦ πληρώματος τῆς μιᾶς θεότητος ἄκτιστός ἐστιν; τῶν ἀριδηλοτάτων ὅτι καὶ αὕτη ἄκτιστός ἐστιν· ἔνθεα γὰρ ποιεῖ τὰ δεκτικὰ θεώσεως, ὡς αὕτη μὴ ἐκτὸς οὖσα τοῦ ἑνὸς θεοῦ, καὶ τῷ μετέχειν αὐτὰ ταύτης ἔνθεα τελεῖται, ὡς μὴ μετοχῇ ταύτης ἐχούσης τὸ τελεῖν θείας, ἐπεὶ καὶ αὐτοθέωσίς ἐστιν. Ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ δωδεκάτῳ κεφαλαίῳ «θεότης ἐστὶν» εἰπὼν «ἡ πάντα θεωμένη πρόνοια» καὶ ταύτην κἀνταῦθα θείως ἐξυμνήσας, εἶτά φησιν «ἐκ τῆς ὑπερεχούσης καὶ ὑπερκειμένης καὶ ἁπλουστάτης ἁγιότητος καὶ κυριότητος καὶ βασιλείας καὶ θεότητος εἶναι πᾶσαν ἀγαθὴν πρόνοιαν, θεωρὸν καὶ συνοχικὴν τῶν προνοουμένων, ἑαυτὴν ἀγαθοπρεπῶς ἐπιδιδοῦσαν πρὸς ἐκθέωσιν τῶν ἐπεστραμμένων». ἡ τοίνυν ἐκ τῆς ὑπερκειμένης καὶ ὑπερεχούσης καὶ ἁπλουστάτης ἁγιότητος καὶ κυριότητος καὶ βασιλείας καὶ θεότητος, δηλαδὴ τῆς οὐσίας τοῦ θεοῦ· ἐκείνη γὰρ ἁπλουστάτη τέ ἐστιν, ὡς παντάπασιν ἀμέριστος, καὶ διὰ τὸ καθ’ ἑαυτὴν ὑπερώνυμος εἶναι καὶ ἀνώνυμος μεθ’ ὑπεροχῆς ἐκ πασῶν καλεῖται τῶν οἰκείων ἐνεργειῶν, ἡ γοῦν ἐξ ἐκείνης ἀγαθὴ πρόνοια καὶ θεότης ὀνομαζομένη ὡς πάντων ἔφορος καὶ πάντων θεωρός, τί ἄλλο ἢ τοῦ θεοῦ ἐνέργειά ἐστιν, ἀλλ’ οὐκ οὐσία τῷ ἐξ ἐκείνης εἶναι τῆς οὐσίας ἐκείνης διαφέρουσα καὶ ὑπερεχομένη παρ’ ἐκείνης ὡς αἰτίας οὔσης καὶ ὑπερωνύμου; πῶς οὖν οὐκ ἄκτιστος ἡ ἐξ ἐκείνης αὕτη πρόνοια, θεωρὸς οὖσα καὶ συνοχικὴ τῶν προνοουμένων, καὶ ταῦτα ἑαυτὴν ἀγαθοπρεπῶς ἐπιδιδοῦσα πρὸς ἐκθέωσιν τῶν ἐπεστραμμένων; Ἀλλὰ γὰρ δείξας καὶ μεθεκτήν, ταὐτὸ δ’ εἰπεῖν μετοχήν, οὖσαν ταύτην, ὡς καὶ αὐτὸς πολλαχοῦ τῶν λόγων ὀνομάζει ταύτην, «ἑαυτήν», γάρ φησιν, «ἀγαθοπρεπῶς ἐπιδιδοῦσαν», ἐφεξῆς εὐθὺς ἐπήγαγεν· «ἐπεὶ δὲ ὑπερπλήρης ἐστὶν ὁ πάντων αἴτιος, κατὰ μίαν τὴν πάντων ὑπερέχουσαν ὑπερβολὴν ἅγιος ἁγίων ὑμνεῖται κατὰ ὑπερβλύζουσαν αἰτίαν καὶ ἐξῃρημένην ὑπεροχήν, ὡς ἄν τις φαίη, καθ’ ὅσον ὑπερέχουσι τῶν οὐκ ὄντων τὰ ὄντα ἅγια ἢ κύρια ἢ θεῖα ἢ βασιλικά, καὶ αὖ τῶν μετεχόντων αἱ αὐτομετοχαί, κατὰ τοσοῦτον ὑπερίδρυται πάντων καὶ τῶν μετεχόντων καὶ τῶν μετοχῶν ὁ ἀμέθεκτος αἴτιος», κατ’ οὐσίαν δηλονότι. ἆρ’ οὖν αἱ ὑπερεχόμεναι αὐτομετοχαὶ αὗται παρὰ τοῦ ἀμεθέκτου αἰτίου, ὧν ἐστι καὶ πᾶσα ἀγαθὴ πρόνοια ὡς συνεκτικὴ καὶ θεωρὸς οὖσα τῶν προνοουμένων καὶ ἐκθεωτικὴ τῶν πρὸς αὐτὴν ἐπεστραμμένων θεότης ὀνομαζομένη, κτίσματά εἰσι, διότι ὑπερέχονται παρὰ τοῦ ἀμεθέκτου αἰτίου ὡς αἰτίου, καθάπερ ἡμᾶς ἐδίδαξεν ὁ οὐρανόφρων οὗτος οὐ τῶν μετεχόντων μόνων εἰπών, δηλονότι τῶν τε ἄλλων καὶ τῶν τεθεωμένων, ὑπεριδρῦσθαι τὸν ἀμέθεκτον αἴτιον, ἀλλὰ καὶ τῶν μετοχῶν, τουτέστι καὶ αὐτῆς τῆς ἐκθεωτικῆς προνοίας καὶ τῶν παραπλησίων κατὰ ὑπερβλύζουσαν αἰτίαν καὶ ἐξῃρημένην ὑπεροχήν; Καὶ πῶς ἔσται κτιστὰ τὰ μὴ μετοχῇ τὸ εἶναι ἔχοντα καὶ τῶν μετεχόντων πάντων ὑπερέχοντα; Ὅτι δὲ οὐδεμία τῶν ἀκτίστων καὶ θείων ἐνεργειῶν τούτων οὐσία ἐστίν, ὁ αὐτὸς θεοφάντωρ ἐν τῷ πρὸ τούτου κεφαλαίῳ φανερῶς ὑπέδειξεν εἰπών· «οὐκ οὐσίαν τινὰ θείαν ἢ ἀγγελικὴν εἶναί φαμεν τὸ αὐτοεῖναι, ἀλλ’ αὐτοεῖναι καὶ αὐτοζωὴν καὶ αὐτοθεότητά φαμεν καὶ αὐτὰς τὰς τοῦ θεοῦ δυνάμεις, τὴν αὐτοουσίωσιν, αὐτοζώωσιν, αὐτοθέωσιν». τήν γε μὴν ἐξῃρημένην ταύτην καὶ ὑπερβάλλουσαν κατ’ οὐσίαν τοῦ θεοῦ ὑπεροχὴν καὶ πρὸς αὐτὰς τὰς ἀκτίστους ἐνεργείας ὁ τὰ πάντα πολὺς καὶ ὑψηλὸς Διονύσιος καὶ μηδὲν ἦττον ἠκριβωμένος ἢ πολὺς τὰ θεῖα διὰ πάσης ὑμνεῖ τῆς περὶ τῶν θείων ὀνομάτων πραγματείας πρὸς τῇ κατὰ τὰς θείας ἐνεργείας διακρίσει τοῦ θεοῦ καὶ τοῦτ’ αὐτὸ τῶν λόγων ὑπόθεσιν ποιούμενος. ἀλλὰ καὶ τῷ θεραπευτῇ Γαΐῳ γράφων ἐρωτήσαντι πῶς ὁ πάντων ἐπέκεινα καὶ ὑπὲρ θεαρχίαν ἐστὶ καὶ ὑπὲρ ἀγαθαρχίαν,¹⁹ «εἰ θεότητα», φησίν, «καὶ ἀγαθότητα νοήσαις αὐτὸ τὸ χρῆμα τοῦ ἀγαθοποιοῦ καὶ θεοποιοῦ δώρου, τῆς οὕτω λεγομένης θεότητος ὡς θεαρχίας καὶ ἀγαθαρχίας ὁ πάσης ἀρχῆς ὑπεράρχιός ἐστιν ἐπέκεινα». κἀν τῷ περὶ θείας εἰρήνης κεφαλαίῳ τελευτῶν πάντας τοὺς θείους ἡμῶν ἱεροδιδασκάλους τοῦτ’ αὐτὸ προάγει φάσκοντας. Ἔστιν ἄρα θεότης ὑφειμένη κατὰ τοὺς θεοσόφους θεολόγους, ὡς κἀνταῦθ’ εἶπεν ὁ μέγας Διονύσιος, ἡ θέωσις, δῶρον οὖσα τῆς ὑπερκειμένης οὐσίας τοῦ θεοῦ.²⁰ καὶ μάτην νῦν ὁ Βαρλαὰμ τὴν διθεΐαν περιαγγέλλει δῆθεν καθ’ ἡμῶν· εἰς γὰρ διαβολὴν τῶν ἀλήπτων θεολόγων δῆλός ἐστι τοῦτο διαβόητον ποιούμενος, κτιστὸν αὐτὸς εἶναι διατεινόμενος τὸ θεῖον τοῦτο δῶρον καὶ οὕτω μίαν ἄκτιστον θεότητα, τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ. κατατεμὼν τοίνυν ἐντεῦθεν τὸν θεὸν εἰς κτιστὰ καὶ ἄκτιστα, εἶτα τοῖς εὐσεβῶς καὶ κατ’ ἐνέργειαν ἄκτιστον αὐτὸν φρονοῦσι λοιδορεῖται. τὸ γὰρ τοῦ θεοῦ θεοποιὸν δῶρον ἐνέργεια αὐτοῦ ἐστιν, ἣν θεότητα καὶ ὁ μέγας Διονύσιος καὶ οἱ ἄλλοι πάντες θεολόγοι πολλαχοῦ φασι, τῆς θείας ἐνεργείας μᾶλλον ἢ τῆς θείας οὐσίας εἶναι τοὔνομα τῆς θεότητος ἰσχυριζόμενοι· καὶ τὰς ἐνεργείας γὰρ τοῦ πνεύματος πνεύματα φίλον τῷ Ἡσαΐᾳ καλεῖν κατὰ τὸν θεολόγον Γρηγόριον. ὡς οὖν ὁ προφήτης τὰς ἐνεργείας τοῦ πνεύματος ἑπτὰ πνεύματα καλέσας τῷ ἑνιαίῳ τοῦ πνεύματος οὐκ ἐλυμήνατο, οὕτω καὶ τῇ τῆς θεότητος ἐπωνυμίᾳ, καθάπερ ἀνωτέρω δέδεικται, καὶ ἡ πρόνοια καλεῖται παρὰ τῶν ἁγίων ἐνέργεια οὖσα τοῦ θεοῦ καὶ ἡ θεατικὴ δύναμις καὶ ἡ θεοποιὸς χάρις τοῦ θεοῦ, δηλαδὴ ἡ θέωσις, καὶ τὸ ἑνιαῖον τῆς θεότητος οὐκ ἀναιρεῖται. αἱ δὲ τοῦ θεοῦ δυνάμεις καὶ αἱ ἐνέργειαι , ὡς καὶ τοῦτ’ ἀνωτέρω δέδεικται, ἄκτιστοί εἰσι· τοιγαροῦν ἡ θεοποιὸς χάρις τοῦ θεοῦ οὐ θεότης καλεῖται μόνον, ἀλλὰ καὶ ἄκτιστός ἐστι κατὰ τοὺς θεοσόφους θεολόγους. Εἰ γὰρ καὶ σχέσιν αὐτὴν προϊὼν ὁ μέγας προσηγόρευσεν, ἀλλὰ σχέσιν θεοῦ πρὸς τοὺς τεθεωμένους· τοιαύτη γὰρ καὶ ἡ θεία πρόνοια καὶ ἡ θεατικὴ δύναμίς ἐστι· μίμημα δὲ ταύτην προσειπών, τὸ ἀμίμητον προσέθηκε καὶ ἀρχὴν εἶναι τῶν θεουμένων ταύτην ἔφη καὶ θεαρχίαν καὶ ἀγαθαρχίαν, ὃ ἔστι μόνου τοῦ θεοῦ, καὶ θεοποιὸν αὐτὴν προσείρηκεν, ἀλλ’ οὐ θεοπεποιημένην, ἵνα δείξῃ ἄκτιστον διατελοῦσαν. Ὅτι δὲ ἡ θεοποιὸς χάρις, αὐτὴ ἡ θέωσις, ἄκτιστός ἐστι, καὶ ὁ θεῖος παρρησίᾳ Μάξιμος ἀπαγγελεῖ γράφων· «τοῦτό ἐστι τὸ τοῦ θεοῦ εὐαγγέλιον· πρεσβεία θεοῦ πρὸς ἀνθρώπους δι’ υἱοῦ σαρκωθέντος καὶ μισθὸν δωρουμένου τοῖς αὐτῷ πειθομένοις τὴν ἀγέννητον θέωσιν». καὶ πάλιν, «ἡ θεία χάρις μένει κἀν τῇ μεθέξει τῶν ἀπολαυόντων αὐτῆς ἀκατάληπτος, ὅτι κατὰ φύσιν ὡς ἀγένητος ἔχει τὴν ἀπειρίαν». καὶ πάλιν, «πάσχομεν ὡς ὑπὲρ φύσιν οὖσαν κατὰ χάριν, ἀλλ’ οὐ ποιοῦμεν τὴν θέωσιν». καὶ πάλιν, «μόνης τῆς θείας χάριτος ἴδιον τοῦτο πέφυκεν εἶναι τὸ ἀναλόγως τοῖς οὖσι χαρίζεσθαι θέωσιν λαμπρυνούσης τὴν φύσιν τῷ ὑπὲρ φύσιν φωτὶ καὶ τῶν οἰκείων ὅρων αὐτὴν ὑπεράνω κατὰ τὴν ὑπερβολὴν τῆς δόξης ποιουμένης». διὸ καὶ ὁ μέγας φησὶ Βασίλειος.«τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐξέχεεν ἐφ’ ἡμᾶς ὁ θεὸς πλουσίως διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐξέχεεν, οὐκ ἔκτισεν, ἐχαρίσατο , οὐκ ἐδημιούργησεν, ἔδωκεν, οὐκ ἐποίησε». τί οὖν ἐξέχεε καὶ ἐχαρίσατο καὶ ἔδωκεν ἡμῖν ὁ θεὸς διὰ τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ; ἆρα τὴν οὐσίαν ἢ τὴν χάριν τοῦ ἁγίου πνεύματος; τὴν θεοποιὸν πάντως χάριν, καθάπερ καὶ ὁ χρυσόστομος θεολόγος Ἰωάννης φησίν, ὅτι «οὐχ ὁ θεός, ἀλλ’ ἡ χάρις ἐκχεῖται»· διὰ ταύτης γὰρ καὶ ἡ τοῦ πνεύματος φύσις ἄκτιστος οὖσα καὶ γνωρίζεται καὶ δείκνυται μηδεμίαν ἔκφανσιν ἔχουσα καθ’ ἑαυτήν. σαφῶς οὖν ἄκτιστος ἡ χάρις αὕτη, καὶ τοσοῦτο σαφῶς, ὡς καὶ τὸ ταύτης ἀποτέλεσμα τῶν κεχαριτωμένων θείως καὶ τεθεωμένων ἕκαστόν φημι ἄναρχον, ἀΐδιον, ἀτελεύτητον, ταὐτὸ δ’ εἰπεῖν ἄκτιστον καλεῖσθαι κατ’ αὐτήν. κατὰ γὰρ τὸν θεῖον πάλιν Μάξιμον «ὁ τοῦ ἀεὶ εὖ εἶναι λόγος κατὰ χάριν τοῖς ἀξίοις παραγίνεται τὸν θεὸν ἐπιφερόμενος, τὸν πάσης ἀρχῆς καὶ τέλους κατὰ φύσιν ἀνώτερον ποιοῦντα τοὺς ἀρχὴν ἔχοντας κατὰ φύσιν καὶ τέλος ἀνάρχους κατὰ χάριν καὶ ἀτελευτήτους», ἐπεὶ καὶ ὁ μέγας Παῦλος²¹ τὴν χρονικὴν μηκέτι ζῶν ζωήν, ἀλλὰ «τὴν τοῦ ἐνοικήσαντος λόγου θείαν καὶ ἀΐδιον» ἄναρχος γέγονε καὶ ἀτελεύτητος χάριτι, καὶ ὁ Μελχισεδὲκ «οὔτε ἀρχὴν ἡμερῶν, οὔτε ζωῆς τέλος ἔσχεν», οὐ διὰ τὴν φύσιν τὴν κτιστήν, δι’ ἣν τοῦ εἶναι ἤρξατο καὶ ἔληξεν, ἀλλὰ διὰ τὴν χάριν τὴν θείαν καὶ ἄκτιστον καὶ ἀεὶ οὖσαν ὑπὲρ πᾶσαν φύσιν καὶ χρόνον ἐκ τοῦ ἀεὶ ὄντος θεοῦ. κτιστὸς οὖν ἦν ὁ Παῦλος μόνον μέχρις ἂν ἔζη τὴν προστάγματι θεοῦ ἐξ οὐκ ὄντων γεγονυῖαν ζωήν· ὅτε δὲ μὴ ταύτην ἔζη, ἀλλὰ τὴν ἐνοικήσει τοῦ θεοῦ προσγενομένην ἄκτιστος γέγονε τῇ χάριτι, καθὰ καὶ ὁ Μελχισεδὲκ καὶ πᾶς ὁ ζῶντα καὶ ἐνεργοῦντα μόνον τὸν τοῦ θεοῦ λόγον ἐν ἑαυτῷ κτησάμενος. Ταῦτ’ ἄρα καὶ ὁ μέγας φησὶ Βασίλειος, ὅτι «τὸ κινηθὲν ὑπὸ πνεύματος ἁγίου κίνησιν ἀΐδιον ζῷον ἅγιον ἐγένετο· ἔσχε δὲ ἀξίαν ἄνθρωπος, πνεύματος εἰσοικισθέντος ἐν αὐτῷ, προφήτου, ἀποστόλου, ἀγγέλου, θεοῦ, ὢν πρότερον γῆ καὶ σποδός». καὶ πάλιν, «διὰ πνεύματος ἁγίου κοινωνὸν γενέσθαι τῆς χάριτος τοῦ Χριστοῦ, τέκνον φωτὸς χρηματίζειν, δόξης ἀϊδίου μετέχειν». ὁ δὲ Νύσσης θεῖος Γρηγόριος «ἐκβαίνει», φησί, «τὴν ἑαυτοῦ φύσιν ὁ ἄνθρωπος ἀθάνατος ἐκ θνητοῦ καὶ ἐξ ἐπικήρου ἀκήρατος καὶ ἐξ ἐφημέρου ἀΐδιος καὶ τὸ ὅλον θεὸς ἐξ ἀνθρώπου γινόμενος·ὁ γὰρ θεοῦ υἱὸς γενέσθαι καταξιωθεὶς ἕξει πάντως ἐν ἑαυτῷ τοῦ πατρὸς τὸ ἀξίωμα». τοιοῦτοι μὲν οὖν οἱ θεοειδεῖς πάντες κατὰ τὴν χάριν ὥσπερ καὶ θεοί. Αὐτὴ δ’ ἡ χάρις ἄκτιστος οὐ κατὰ χάριν, ἔσται γὰρ χάρις χάριτος καὶ ταύτης πάλιν ἄλλη καὶ τοῦτ’ἐπ’ ἄπειρον οὐ στήσεται προβαῖνον, ἄκτιστος οὖν ὡς ἀληθῶς ἡ χάρις. τὸν γὰρ κενόφρονα²² ληρεῖν ἐᾶν, μίμησιν φυσικὴν εἶναι λέγοντα τὴν χάριν ταύτην, ἐπεὶ πολλαί τε καὶ δειναὶ καὶ ἀπὸ τούτου τίκτονται αἱρέσεις. καὶ κατὰ τὸν θεῖον πάλιν Μάξιμον «θεώσεως οὐδὲν γενητὸν κατὰ φύσιν ἐστὶ ποιητικόν, καὶ τῆς κατὰ φύσιν δυνάμεως οὐδαμῶς ἡ θέωσις ὑπάρχει κατόρθωμα». σὺ δὴ φύλαττέ μοι τὴν καλὴν ταύτην τῶν πατέρων παρακαταθήκην, ὅτι ἄκτιστος ἡ θεία χάρις ὡς φύσεως ἐνέργεια θεοῦ καὶ κατὰ τὸν ἅγιον Ἰσαὰκ «ὡς δόξα τῆς φύσεως αὐτοῦ». μόνον δὲ ἄκτιστον εἰπών τις τὸν θεὸν καὶ τὰς αὐτοῦ φυσικὰς ἐνεργείας συμπεριείληφεν ἁπάσας. τί οὖν ἔτι δεῖ ζητεῖν καὶ διαιρεῖν; Ἀλλ’ ὁ κενόφρων οὗτος τὰ βαθέα τοῦ σατανᾶ μεμυημένος καὶ κτιστὰς δυσσεβῶς δοξάζων τὰς θείας ἐνεργείας μίαν ἄκτιστον δολίως κηρύττει θεότητα²³ μόνην τὴν θείαν φύσιν, ὡς εὐπαράδεκτος εἴη τοῖς μὴ καλῶς εἰδόσι τὰς γραφὰς κτιστὰς ἀποφαινόμενος τὰς θείας ἐνεργείας, μάλιστα δὲ τὴν θεοποιὸν χάριν τοῦ παναγίου πνεύματος κακῶς διαιρῶν τῆς ὑπερουσίου φύσεως ἐκείνης. Μὴ ἀγνοήσαντες οὖν ἡμεῖς τὴν τοιαύτην πανουργίαν, ἥκιστα συνεθέμεθα τοῖς ὑπ’ αὐτοῦ προτεινομένοις, μᾶλλον δὲ οὐδὲ φάναι τι πρὸ τῆς ἀκριβοῦς ἐρεύνης ἠξιώσαμεν· προὐκαλεσάμεθα δὲ αὐτὸν εἰς λόγους, ἵνα φανερὰ γένηται ἡ εὐσεβὴς διάνοια. Ὁ δὲ ὑπέπτυξε καὶ οὐδὲ γρύξαι, πίστευσον, ἐτόλμησε πολλῶν παρόντων.²⁴ Εἰ δὲ νῦν πονηρὰ διὰ τοῦτο κηρύττει καθ’ ἡμῶν αὐτόσε, χαρᾶς ἡμῖν πρόξενος γίνεται καὶ μισθοῦ πολλοῦ τοῦ ἐν τοῖς οὐρανοῖς. Διὸ καὶ τῷ ἐπαγγειλαμένῳ ταῦτα λέγομεν ‘κύριε, μὴ στήσῃς αὐτῷ τὴν ἁμαρτίαν ταύτην’, εἰ καὶ διὰ τοὺς βλαπτομένους ὀδυνώμεθα. Ταῦθ’ οὕτως ἔχειν σχεδὸν πάντες οἱ ἐνταῦθα συμμαρτυρήσουσι. Μετὰ μέντοι τὴν πρὸς τὸ ἅγιον ὄρος ἡμῶν ἀποδημίαν, ἐν ᾧ καὶ Τόμον ἐν ἑπτὰ κεφαλαίοις πρὸς τὰ παρ’ αὐτοῦ κατὰ τῶν ὀρθοδόξων γεγραμμένα πεποιήκαμεν ὑπογεγραμμένον παρά τε τοῦ ὁσιωτάτου πρώτου καὶ τῶν ἡγουμένων καὶ τῶν λογάδων γερόντων καὶ τοῦ ἱερωτάτου ἐπισκόπου Ἱερισσοῦ συμφωνούντων πάντων ἡμῖν καὶ ἀποφηναμένων μὴ παραδέξασθαι εἰς κοινωνίαν τὸν μὴ συμφωνοῦντα, ὅστις ἂν ᾖ, μετὰ τοῦτο τοίνυν, ἐνῆν ἡμῖν εὐθὺ τῆς Κωνσταντίνου χωρεῖν· ἀλλὰ πρῶτον μὲν ἐπὶ νοῦν ἐβαλόμην ὡς ὁ τῶν πατέρων θεὸς ἐγερεῖ κἀκεῖ τοὺς ὑπὲρ αὐτῶν λαλήσοντας, ἔπειτα καὶ τοῦτ’ ἔλεγον ἐπ’ ἐμαυτοῦ· ‘δῶμεν ἐκείνῳ τῷ ταλαιπώρῳ ταῖς γοῦν κεναῖς ἐλπίσιν ἀναπνεῦσαι μικρόν, μὴ καὶ αὐτόχειρ γένηται’. καὶ γὰρ λέγοντος ἤκουσα παρόντος ἐνταυθοῖ διὰ στόματος, ὡς πολλάκις ἐκινδύνευσε διαρραγῆναι τῇ ἀμηχανίᾳ δήπου καὶ τῷ θυμῷ. ἡνίκα καὶ πρὸς αὐτόν, αὐτὸν ἐλεήσας, εἶπον μηδὲν ἕτερον εἶναι τὸ βιαζόμενον ἡμᾶς σφοδρῶς ἀντιλέγειν ἢ ὅτι αἱρετικοὺς λέγει τοὺς μοναχούς, κἂν τοῦτο μὲν ἀφῇ καὶ τὰ ἐπὶ τούτῳ συγγράμματα, φῇ δὲ μὴ πληροφορεῖσθαι πρὸς τὰ ἐκείνων, στήσεται τὰ τοῖς ἀντιλογίας· αὐτοῦ γὰρ βραχὺς ἡμῖν ὁ λόγος. τοῦτο μὲν ἐγὼ πρὸς αὐτὸν εἶπον. ὁ δ’ ἐπῄνεσε καὶ ὑπέσχετο πράξειν. ἐπὶ δὲ τοῦ μεγάλου διοικητοῦ συνόντος ἐπίτηδες ἡμῖν²⁵ καὶ διετείνατο μεταποιῆσαι μὲν τὰ κατὰ τῶν μοναχῶν συγγράμματα, πρώτῳ δὲ πάντων ἐν σχεδίοις ὑποδεικνύειν ἐμοὶ τὰ μετεσκευασμένα, κἂν ἔτι μοι δοκῶσι δεῖσθαί τινος μεταποιήσεως, ὥστε μηδένα πλήττειν, πείθεσθαι καὶ μεταπλάττειν. οὔπω γὰρ τότε φανερὸς ἦν καὶ κατ’ ἐμοῦ μεμηνώς, ἀλλ’ ὑπέστη μὲν ταῦτα, γέγραφε δὲ οἷα βλέπεις·²⁶ ἐξ ἐκείνου γὰρ ὅλος ἰδίως ἐρρύη κατ’ ἐμοῦ· ταῦτα δὲ καὶ ἡμεῖς παρ’ ἡμῖν αὑτοῖς ἔχομέν τε καὶ ἀνετάζομεν, καθάπερ ἀλλοφύλων τέκνα ζωγρήσαντες. ἐπιλείψει δέ με ὁ χρόνος τὰ μεταξὺ διηγούμενον καὶ ὅπως τὰς ἐμὰς διαδράναι χεῖρας οὐκ ἴσχυσεν. ἔργῳ τοίνυν ἀναπέφηνε νῦν ὡς ἐκεῖνος ποιήσει μέγα ἔλεος μετ’ αὐτοῦ, ὃς σφοδροτέρᾳ χρησάμενος ἀντιθέσει τὰ πονηρὰ ταυτὶ συγγράμματα διασπάσει τελέως· οὐ γὰρ ἠρεμήσει νυττόμενος ὑπ’ ἐκείνων καὶ προσδοκῶν τινας διαθήσειν κακῶς. Κάτεχέ μοι τοίνυν αὐτοῦ τὴν πονηρὰν δέλτον καὶ τὸν ταύτης πατέρα πρὸς γὰρ φυγὴν χωρήσει πυθόμενος ἥξοντα· ἥξω δ’ ἢν ἐθέλῃ θεὸς μετὰ τοῦ κρατίστου καὶ ἁγίου ἡμῶν αὐτοκράτορος ὡς ἂν πατάξωμεν τὸν ἄνδρα τοῖς λόγοις καὶ ἰασώμεθα. παντὸς μέντοι μᾶλλον ἔπεισί μοι θαυμάζειν ἀρτίως πῶς ἐξηπάτησεν ὑμᾶς·²⁷ ὡς καινοῦ τινος νῦν γραφέντος ἢ λεχθέντος αὐτὸς ἐπιλαβόμενος τὸ τῆς διθεΐας ἔγκλημα συνεστήσατο· τοῦτο γὰρ αὐτό ἐστιν, εὖ ἴσθι, ὅπερ ἐξ ἀρχῆς καὶ πρὶν ἐντυχεῖν ἡμῖν καὶ μέχρι τέλους λέγει, ὡς «ἐπειδή τινα τῶν νῦν ἢ τῶν πώποτε ἐν φωτί φατε θεὸν ἰδεῖν, ἔστι δὲ ὁ θεὸς ἀόρατος, δύο ἄρα θεοὶ καὶ θεότητες, ὁρατὸς καὶ ἀόρατος, ὑφειμένος καὶ ὑπερκείμενος». τότε δ’ οἴεται καλῶς ἡμᾶς ἐρεῖν ἡνίκ’ ἂν φαῖμεν τὸ περιαστράψαν ἐν Θαβὼρ τοὺς ἀποστόλους φῶς καὶ τὴν τοιαύτην ἔλλαμψιν καὶ χάριν ἢ κτιστὸν φάσμα δι’ ἀέρος ὁρώμενον ἢ πλάσμα φαντασιωδῶς πλαττόμενον, νοήματός τε χεῖρον καὶ ἀλυσιτελὲς πάντῃ λογικῇ ψυχῇ, ὡς φαντασίᾳ προσῆκον ἢ αἰσθήσει, σύμβολόν τε, οὐχ οἷον ἄν τις εἴποι καί τι τῶν ὑφεστηκότων ἢ τῶν περί τι θεωρουμένων, ἀλλ’ ἔστι μὲν ὅτε φαίνεσθαι δοκοῦν, ὂν δὲ οὐδέποτε, ὡς ἀνύπαρκτον τελέως. Ἡμεῖς δὲ οὐχ οὕτως ἐδιδάχθημεν. τοῦτο δέ φαμεν, ὡς εἴ τις ἐν τοῖς ἡμετέροις γράμμασιν ἡμᾶς καινοτομοῦντας δείξει καὶ παρὰ τὰ τοῖς πατράσιν εἰρημένα τε καὶ ἐγνωσμένα γράφοντάς τι ἢ φρονοῦντας, τοῦτον ἡμεῖς ὡς διορθωτὴν ἡμῶν ἀκουσίως σφαλλομένων ἀποδεξόμεθα καὶ εἴξομεν αὐτῷ πῶς ἂν εἴποις ᾄσμενοι, συμφωνοῦντας δὲ τοῖς ἁγίοις, εἴ τις ἐθέλει κακῶς τι λέγειν ἢ κακῶς διατιθέναι, καὶ τοῦτ’ οἴσομεν προθύμως, ἵνα καὶ τῆς εὐλογίας καὶ τῆς ἐν θεῷ εὐπαθείας τοῖς ἁγίοις κοινωνήσωμεν, ἀνεῖναι δὲ πρὸς τὸν κατήγορον αὐτῶν ἀντιλέγοντες οὐκ ἀνεξόμεθα. πρὸς τοὺς ἁγίους γὰρ ἴσθι καὶ τὸν πόλεμον ἀνεγηγερμένον καὶ τὴν ὕβριν τῆς διθεΐας ἀναφερομένην· καὶ γὰρ ἐκ τῶν παρ’ αὐτῶν εἰρημένων ταύτην ἐκβαίνειν ὁ κενόφρων οἴεται· λανθάνειν δὲ τοὺς ἀκούοντας βουλόμενος, ποτὲ μὲν ἀνωνύμως, ποτὲ δ’ ἡμῶν ἕνα, ποτὲ δέ τινα τῶν πάλαι ποτὲ αἱρετικῶν ἐκείνων προφασίζεται. μηδεὶς τοίνυν ὑποδειλιάσας ἑαυτὸν ἐκτὸς ποιείτω τοῦ δοκοῦντος ἐγκλήματος· αὐτός τε γὰρ ζημιωθήσεται τῆς συμφωνίας ἐκείνης καὶ τοῦ θείου χοροῦ τῶν ἁγίων περιγράψας ἑαυτόν, καὶ ζημιώσει τὸν ἀφρόνως διασπᾶν προῃρημένον τὸν χορὸν ἐκεῖνον καὶ τὴν θαυμαστὴν συμφωνίαν ἀμαυροῦν θάρσος ἐμποιήσας οὐ μικρὸν αὐτῷ.